گچ‌بری وسیله تزئین دیواره کاخها در زمان اشکانیان و ساسانیان، تزئین بنا بوسیله خط دربعدازاسلام، نگارش حروف پیچ‌وخم‌دار که بشکل گل‌وگیاه درآمده و کتیبه‌ها (قدیمی‌ترین بناها به تاریخ ۲۸۸ هجری است) ـ بشقابهای نیشابور و تزئین خط برروی آنها _قرن سوم ه.ق
هنر تزئین بوسیله خط
دکتر عیسی بهنام استاد دانشگاه
چرا خارجیها بدون آنکه اطلاعی از زبان فارسی داشته باشند صفحات خوشنویسان ما را میخرند؟
چگونه ذوق لطیف ایرانی خط را به عنوان یک عامل تزئینی مورد استفاده قرار داده است؟
در تمام دنیا خط وسیله أی برای فهماندن مطالبیست که در مغز انسان خطور میکند. در کشور ما که همه چیز را با شعر و هنر همراه می کنیم خط را نیز به صورت یک رشته هنری بسیار زیبایی درآورده‌ایم بطوریکه اشخاصی مانند هلندی‌‌ها و فرانسوی‌ها یا آمریکائی‌ها، که کوچکترین اطلاعی از خط ما ندارند ، صفحات خوشنویسان ما را به قیمتهای گزاف میخرند و آنها را زینت خانه‌های اروپائی و آمریکائی خود می‌نمایند .
در عهد اشکانیان و ساسانیان هنرمندان ایرانی برای تزئین در و دیوار کاخ های امرا و پادشاهان از گچبریها استفاده میکردند.
نمونه‌هائی از این گچبریها در خرابه های تیسفون پیدا شده و به موزه برلن نقل گردیده. تعدادی دیگری نیز در خرابه‌های شهر آشور از زمان اشکانیان کشف گردیده. در موزه ایران باستان نیز مقداری گچ‌بری که از کاخی از عهد ساسانیان در دامغان کشف گردیده، محفوظ میباشد .این گچبریها نشان میدهد که در عهد اشکانیان و ساسانیان هنرمندان ایرانی از ایجاد نقوش هندسی و مصنوعی لذت می‌برده‌اند. و به اصطلاح نقاشان امروزی «آبستره» کار میکرده‌اند.
اگر می‌بینیم پس از انقراض دولت ساسانی برای تزئین دیوار کاخهای امرا و بزرگان خط جای نقوش هندسی را گرفت برای این نیست که دین اسلام راجع با‌ین موضوع دستوری داده باشد، بلکه فقط برای است که هنرهای تزئینی کشور ما بدون توجه به تغییرات سیاسی و مذهبی راه تکامل خود را می‌پیموده است و هنرمندان ما در نتیجه آشنائی با خط عربی این فکر بنظرشان رسید که میتوانند از آن برای تزئین دیوارهای خود استفاده کنند و شاید از نقش خطوط هندسی و آبستره خسته شده بودند و مترصد بودند که موضوع تازه‌ای برای تزئین دیوارهای خود پیدا کنند و این موضوع تازه را در خط عربی یافتند. چون کلمه [۳] فرانسوی «آبستره» امروزه در میان مردم معمول شده در اینجا بکار برده شده و مقصود از نقش «آبستره» نقشی است که برای ایجاد آن از طبیعت تقلید نشده و به هیچ چیزی در طبیعت شبیه نیست جز به خطوط منحنی یا شکسته‌ای که نماینده خیال و فکر هنرمند است.
شاید بتوان کلمه «آبستره» را به واژه‌های معنوی یا غیر مادی یا مصنوعی و تخیلی ترجمه کرد.
موضوع مهم این است که این نقش «آبستره» یا خیالی و مصنوعی زائیده فکر هنرمندان ایران است و تحولاتی که در دوره اسلامی پیدا کرده به هیچ وجه مربوط بدین اسلام نیست.